De markt voor de accountantscontrole van gemeenten staat op z’n kop. Waar met name de grote accountantskantoren Deloitte en EY deze markt domineerden, trekken zij zich sinds 2015 in rap tempo terug. Vooral de gemeenten met minder dan 100.000 inwoners zijn niet meer interessant; te complex en risicovol voor de fee die hier tegenover staat. Gevolg: gemeenten vrezen dat ze zonder accountant komen te zitten.¹

Jan Bouwens, hoogleraar accountancy, stelt dat gemeenten het aan zichzelf hebben te wijten dat accountants zich terugtrekken, doordat gemeenten de controle tegen zo laag mogelijke prijzen uitgevoerd willen hebben.² Bovendien zouden gemeenten niet veel waarde hechten aan een controle achteraf. “Beleid maken, dat willen gemeenten”.

Maar is dan alles opgelost als de gemeenten hun accountants meer gaan betalen? Dat lijkt mij een wat makkelijke conclusie, die voorbij gaat aan het werkelijke probleem. Wat mij betreft, is het van belang dat gemeenten, en in het bijzonder de gemeenteraden, de accountants weer nuttig gaan vinden. Een reële prijs voor deze dienstverlening volgt dan vanzelf. Een eerste stap hierbij is om meer interesse te wekken bij de gemeenteraad en andere gebruikers van de jaarrekening naar de wereld achter deze cijfers. Want de wereld achter de cijfers is niet alleen interessant voor accountants.

Ik ben van mening dat accountants meer betrokken zouden moeten zijn bij het helpen interpreteren van de cijfers. Mijn oproep aan de gemeenteraden is om de gemeentelijke controleurs te helpen om zich niet te verschuilen achter de controleverklaring en rapportages; vraag ze om actief toelichting te geven op de controle en de cijfers. Dit maakt het werk voor de accountant alleen maar leuker. Probeer eens op een andere manier naar de accountant te kijken en maak vooral gebruik van zijn expertise.

Is de jaarrekening wel zo interessant?
De gemeenteraad huurt de accountant in als ondersteuning bij het toezicht op het bestuur van de gemeente. Het op een juiste wijze interpreteren van de cijfers in de jaarrekening is van groot belang voor gemeenteraden om hun verantwoordelijkheid te kunnen nemen als toezichthouder. Door je te verdiepen in de totstandkoming van de cijfers, geeft dit ook meer inzicht in mogelijke kansen en risico’s voor het te vormen beleid. Een goed voorbeeld hiervan is de voorziening voor verlieslatende grondexploitaties.

Bij de grondexploitaties zijn gemeenten goed te vergelijken met projectontwikkelaars. Op het moment dat de gemeente verwacht dat een grondexploitatie verliesgevend zal zijn, moet dit verlies direct worden genomen. Maar het berekenen van het verwachte resultaat op een grondexploitatie is geen gemakkelijke opgave. Dit verwachte resultaat is afhankelijk van vele parameters en inschattingen, om er maar enkele te noemen: de verwachte verkoopprijs van de gronden, de termijn waarbinnen de gronden verkocht worden, de rente en verwachte prijsstijgingen voor de ontwikkelingskosten. Deze parameters geven ook relevante informatie over kansen en risico’s. Zo kan de ene factor een veel grotere invloed hebben op de resultaten dan de andere.

Ik kan me voorstellen dat het voor een gemeenteraad zeer relevant is om een beeld te hebben van het effect van veranderingen in de diverse parameters. Zo kan de gemeenteraad voor de belangrijkste factoren bepalen in hoeverre ze hier invloed op kan uitoefenen en hoe groot de risico’s zijn die de gemeente loopt. De accountantscontrole is een mooi moment om het hier eens over te hebben!

Resultaatsturing bij gemeenten?
Doordat bij financiële verslaggeving nou eenmaal inschattingen gemaakt moeten worden en resultaten moeten worden toegerekend aan perioden, spreken de cijfers niet altijd voor zich. Waar inschattingen gemaakt moeten worden, bestaat ook de mogelijkheid om hiermee te spelen. In mijn masterscriptie³ heb ik onderzoek gedaan naar resultaatsturing in het kader van de omvangrijke verliezen op grondexploitaties waar gemeenten mee te maken hebben gehad. Gelukkig trekt de markt momenteel weer aan, maar in de jaren na de financiële crisis waren de verliezen op grondposities groot. Deze verliezen vormden voor mij een unieke mogelijkheid om te onderzoeken hoe de verschillende gemeenten in hun verslaggeving omgaan met deze financiële tegenvallers.

Mijn onderzoek is onder andere geïnspireerd door een studie van Burgstahler & Dichev⁴ die hebben laten zien dat in de gepresenteerde resultaten van bedrijven een grote discontinuïteit rond nul te zien is, waarbij significant meer bedrijven een resultaat net boven nul presenteren dan net onder nul. Mijn verwachting was dat ook bestuurders van Nederlandse gemeenten om politieke redenen en om hun competenties te laten zien, geneigd zijn om hun resultaten te sturen, om een klein verlies om te buigen naar een resultaat net boven nul.

Voor de belangrijkste hypothese in mijn onderzoek heb ik hier de verliezen op grondexploitaties aan gekoppeld, waarbij mijn verwachting was dat gemeenten die al vroeg grote verliesvoorzieningen hebben gevormd, door het vormen van deze ‘potjes’ ruimte voor zichzelf creëren om in latere jaren hun resultaat te sturen. Uit de resultaten blijkt dat bij deze gemeenten ook daadwerkelijk meer resultaatsturing zichtbaar is.

Gemeenten kunnen dus sturen met hun resultaten. Wat mij betreft is dat nog geen reden om te concluderen dat accountants hun werk niet goed doen. Zeker omdat het bij schattingsposten vaak niet zozeer een zaak van goed of fout is. Wel is mijn pleidooi dat accountants hun werk nog beter kunnen doen, door gemeenteraden te helpen bij het interpreteren van de resultaten en de hierbij gehanteerde veronderstellingen. Dan denk ik bijvoorbeeld aan het toelichten van het effect van alternatieve scenario’s op de resultaten, waarbij deze alternatieve scenario’s niets af hoeven te doen aan de gehanteerde uitgangspunten in de jaarrekening. Maar dan moet de gemeenteraad de accountant daar wel voor gaan inzetten.

De gemeenteraad is aan zet
Ik hoop dat ik bij gemeenteraden en andere gebruikers van de jaarrekening van gemeenten interesse heb gewekt naar de wereld achter de cijfers in de jaarrekening en de inzichten die de jaarrekening kan geven in het kader van beleidsvorming. De volgende stap is dat de accountants meer betrokken raken bij het helpen interpreteren van de cijfers, zodat gemeenten het nut van de accountant ook meer gaan inzien.

Maar de accountants zullen hier niet uit zichzelf mee komen. Zij worden ingehuurd om een controle uit te voeren en niet om bij alle veronderstellingen in de jaarrekening een toelichting te geven op eventuele andere scenario’s. De gemeenteraad zal dus concreet moeten vragen om toelichting op de gebieden waar dit gewenst is. Mijn verwachting is dat accountants hier ook zeker voor openstaan, omdat het altijd een goed gevoel geeft als jouw expertise gewaardeerd wordt. Ik ben ervan overtuigd dat voor alle partijen de accountantscontrole dan ook een stuk interessanter gaat worden.

Deze opinie is gebaseerd op het essay waarmee Peter Moerbeek MSc deelneemt aan de Nyenrode Essayprijs Accountancy 2017. Voor de Essayprijs zijn studenten genomineerd die een goed beoordeelde masterscriptie hebben geschreven met een onderwerp dat maatschappelijk interessant en relevant is. De uitreiking is op 11 januari.

^Noten 

<sup>1. Knoop, B. & Kakebeeke, P. (2017). Gemeenten vrezen zonder accountant te komen zitten. FD, 2 februari 2017. Geraadpleegd via fd.nl.
2. Knoop, B. (2016). ‘Gemeenten bieden accountants afbraaktarieven’. FD, 28 november 2016. Geraadpleegd via fd.nl.
3. Moerbeek, P.S. (2016). Verliesnames op gronden door Nederlandse gemeenten: conservatief of creatief? Een onderzoek naar conservatisme en resultaatsturing in een tijd van verliezen op grondposities. Scriptie in het kader van de opleiding Master Accountancy aan Nyenrode Business Universiteit.
4. Burgstahler, D. & Dichev, I. (1997). Earnings management to avoid earnings decreases and losses. Journal of Accounting and Economics, 24, 99-126.</sup>